Wachlarzowiec (roślina)
 Wachlarzowiec właściwy | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
wachlarzowiec | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Corypha Linnaeus Sp. Pl. 1187. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
C. umbraculifera Linnaeus[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Wachlarzowiec[4], niebochronka[5] (Corypha L.) – rodzaj roślin z rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Obejmuje 5[6]–6[7][8] gatunków. Ich pierwotny zasięg nie jest pewny, ponieważ rośliny te rozprzestrzeniane są przez ludzi. Współcześnie występują w południowo-wschodniej Azji i północnej Australii (od Indii i Sri Lanki na zachodzie, poprzez Półwysep Indochiński, Indonezję, po Nową Gwineę i Queensland)[6][9].
Rośliny te są wszechstronnie użytkowane – uprawiane są jako ozdobne, jadalne, włóknodajne, stosowane były do wyrobu materiału piśmiennego, do wyrobu różnych mat, kapeluszy i mebli[7][4].
Nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa koryphe znaczącego „szczyt, wierzchołek” i pochodzi od umiejscowienia kwiatostanu na szczycie pędu[10][8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Palmy osiągające różne rozmiary od kilku metrów (C. lecomtei) do ok. 25 m (C. umbraculifera) i 30 m (C. utan)[8]. Niezależnie od osiąganej wysokości kłodzina (wyrastająca pojedynczo) jest masywna i może osiągać do 90–100 cm średnicy[8]. Pień okryty jest przynajmniej za młodu pochwami liściowymi, a starsze, oczyszczone z nich odcinki wyróżniają się wyraźnym, spiralnym wzorem blizn liściowych[8].
- Liście
- Okazałe, wachlarzowate (dłoniastozłożone), zebrane na szczycie pędu w liczbie 15–35. Należą do największych liści dłoniastozłożonych wśród palm[8]. W obrębie rodzaju największe są u C. umbraculifera – osiągają do 8 m średnicy i osadzone są na ogonku do 5 m długości[7]. Ogonek liściowy na krawędziach z tęgimi, czarnymi ząbkami, czasem także z białawymi włoskami. Nad pochwiastą nasadą ogonka znajdują się czasem dwa uszkowate wyrostki. Na końcu ogonka i u nasady blaszki liściowej znajduje się okazały wyrostek – hastula[8]. Blaszka liściowa podzielona jest do około połowy swojej długości na bardzo liczne, sztywne listki[8][9], rozwidlające się na końcach[9][11].
- Kwiaty
- Zebrane w liczbie do 15 milionów u C. utan i nawet 60 milionów u C. umbraculifera w okazałe kwiatostany wyrastające na szczycie drzewa. Osiągają one do 6[12]–8 m[7] wysokości (największe u C. umbraculifera)[7], będąc jednymi z największych w świecie roślin (patrz też puja Puya)[7]. Kwiatostany rozwijają się w kątach liści, tyle że w tym wypadku zredukowanych[8]. Rozgałęziają się na odcinki czwartego rzędu zakończone jednoramiennymi wierzchotkami składającymi się z kilku do 10 gęsto skupionych kwiatów. Okwiat z listkami w dwóch okółkach. Trzy zewnętrzne listki tworzą rurkę w dolnej części z trzema ząbkami u szczytu. Trzy wewnętrzne są zachodzące na siebie. Pręcików jest 6. Zalążnia rozwija się z trzech owocolistków[9].
- Owoce
- Zielone[11][13] lub brązowe[8] elipsoidalne[11] lub kuliste[8][10] pestkowce[11]. Mają mięsisty mezokarp[11] i pojedyncze nasiono[8]. Nasiona są kuliste[10]. Na jednym drzewie dojrzewa do 250 tysięcy owoców (C. utan) stanowiąc 22% biomasy rośliny[7]. U C. umbraculifera plon owoców z jednego drzewa wynieść może dwie tony[13].
-
Młody okaz C. umbraculifera -
Blaszka liściowa C. umbraculifera -
Kwiatostan C. umbraculifera -
Nasiona C. utan
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Drzewa monokarpiczne – zakwitają raz w życiu i po wydaniu nasion zamierają. Kwitną zwykle po 20–30 latach wzrostu, ale czasem też po niemal 80 latach[7]. Owoce dojrzewają w ciągu ok. 8 miesięcy po kwitnieniu, a w ciągu kolejnych 4 miesięcy drzewo obumiera[7]. Kiełkowanie jest epigeiczne, a pojedynczy liścień jest niepodzielony[8].
Palmy te rosną zwykle sadzone w obrębie i w sąsiedztwie miejscowości[8][10]. W naturze związane były najprawdopodobniej z nieklimaksowymi stadiami sukcesyjnymi lasów równikowych[10] i lasów monsunowych[5], zaburzanymi wpływem wezbrań na terenach aluwialnych w dolinach rzek i niszczonymi przez sztormy w rejonie wybrzeży. Nie rosną w każdym razie w litych zbiorowiskach leśnych[10]. Poza tym spotykane są także na sawannach i w suchych lasach. Niektóre gatunki jednak znane są już tylko z upraw[8]. Do wymarłych w naturze należy także Corypha taliera. Gatunek ten zachował się tylko jako pojedyncze okazy w kolekcjach botanicznych, poza tym w jednej z wiosek w Bengalu i przy rezydencji prorektora uniwersytetu w Dhace zbudowanej na terenie dawnej dżungli[12].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj w obrębie arekowatych Arecaceae klasyfikowany jest jako jeden z kilku do podplemienia Coryphinae J. Dransf. & N.W. Uhl (1986) z plemienia Corypheae Mart (1837) i podrodziny Coryphoideae Griff. (1844)[9]. W innych ujęciach (Dransfield i in. 2005) plemię Corypheae bywa wąsko definiowane jako monotypowe tylko z rodzajem Coryphe[8][2].
- Wykaz gatunków[6]
- Corypha lecomtei Becc. ex Lecomte
- Corypha microclada Becc.
- Corypha taliera Roxb.
- Corypha umbraculifera L. – wachlarzowiec właściwy[13]
- Corypha utan Lam. – wachlarzowiec wzniesiony[11]
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Palmy uważane za jedne z najbardziej dekoracyjnych, przy czym te najczęściej uprawiane (wachlarzowiec właściwy i wzniesiony) ze względu na okazałe rozmiary nie nadają się do uprawy w mniejszych ogrodach[12]. Sadzone są najczęściej w krajobrazie wiejskim[11], czasem jako drzewa alejowe (w Indiach i na Sri Lance głównie wachlarzowiec właściwy, w pozostałej części Azji południowo-wschodniej nieco mniejszy wachlarzowiec wzniesiony)[13]. Ze względu na to, że po owocowaniu drzewo zamiera waląc się na otoczenie i powodując w nim szkody – rośliny te sadzone są poza tym tylko na odpowiednio rozległych terenach zielonych i w kolekcjach botanicznych[11].
Wachlarzowce są jadalne. Z kłodziny pozyskuje się sago[13] (z okazałych pni – w wielkiej ilości[11]). Pędy rozwijającego się kwiatostanu po przecięciu wydzielają słodki sok wykorzystywany do wyrobu sfermentowanego napoju orzeźwiającego, ale też cukru, syropu, octu i wina. Smaczne nasiona dodawane są do deserów i słodyczy[11].
Z pochew liściowych wyrabiano odpowiednik papieru. Zapisano na tym materiale m.in. historię Sri Lanki w starożytności[13] i sutry buddyjskie[7]. Liście używane są do wyplatania różnych mat i koszy[8][11]. Wykonuje się z nich także wachlarze i parasole, w tym tzw. „talpaty”, którymi służba wachlowała osoby wyżej sytuowane w hierarchii[5]. Z delikatnych włókien z ogonków liściowych wachlarzowca wzniesionego wykonuje się kapelusze (produkowane głównie w Filipinach)[7][11] i sznury[7].
Z twardych nasion wyrabia się koraliki do sznurów modlitewnych i guziki[7] (podobne do wyrobów z kości słoniowej)[5].
Do wyrobu mebli wykorzystuje się drewno z kłodziny[11], ale też tęgie ogonki liściowe[7].
Korzenie wachlarzowca wzniesionego wykorzystywane są także w medycynie ludowej. Sporządzane z nich nalewki mają działać antyseptycznie i uspokajająco. Na rozmaite dolegliwości (np. przeziębienie, ból głowy, problemy trawienne) żuje się kawałki korzenia tego gatunku[11].
-
Owoce wachlarzowca wzniesionego -
Talpat -
Kapelusz z włókien wachlarzowca -
Plecionka z liści wachlarzowca
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-02] (ang.).
- ↑ a b c Corypha. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-02].
- ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 505. ISBN 83-7079-779-2.
- ↑ a b c d Maria Witkowska: Palmy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 32-33, 67, 70. ISBN 83-09-00595-4.
- ↑ a b c Corypha L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-02].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 239, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Andrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 99-101. ISBN 978-0-691-13449-9.
- ↑ a b c d e K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 332. ISBN 978-3-642-08378-5.
- ↑ a b c d e f Corypha L.. [w:] PALMweb: Palms of the World Online [on-line]. [dostęp 2020-01-02].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jolanta i Karol Węglarscy: Użyteczne rośliny tropików. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 40, 116-117. ISBN 978-83-61320-17-3.
- ↑ a b c Janet Marinelli (red.): Wielka encyklopedia roślin. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 365. ISBN 83-7391-888-4.
- ↑ a b c d e f Jolanta i Karol Węglarscy: Rośliny dalekiej Azji. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 163. ISBN 83-60247-27-7.